Chương I

THẾ NÀO LÀ MỘT CHỦ NGHĨA?

Từ “chủ nghĩa” đồng nghĩa với “ý thức hệ”, hay “hệ tư tưởng”. Tiếng Việt có từ “chủ nghĩa” nhưng tiếng Anh chỉ có từ “ý thức hệ” (ideology). Từ “chủ nghĩa” có lẽ là ta dịch từ chữ “-ism” ở cuối mỗi từ chỉ tên riêng của mỗi ý thức hệ.

Ý thức hệ là gì? Cũng giống như với các khái niệm chính trị, dân chủ, từ “ý thức hệ” có nhiều định nghĩa.

Đôi nét lịch sử: Khái niệm “ý thức hệ” do triết gia Pháp Destutt de Tracy đưa ra năm 1796 với nghĩa nguyên thủy là“môn khoa học nghiên cứu về ý thức”, “ý thức học”. Tức là, khái niệm này ban đầu không liên quan đến chính trị. Có lẽ Karl Marx (Các Mác) là người đầu tiên chính trị hóa nó; ông ta cho rằng ý thức hệ chỉ làý thức của giai cấp thống trị, lừa dối giai cấp bị trị và che giấu mâu thuẫn giai cấp. Ông còn tỏ ra rất tự tin khi tuyên bố: “Các quan điểm chính trị chỉ có thể hoặc là khoa học, hoặc là mang tính ý thức hệ. Và chủ thuyết của ta là khoa học”. Có nghĩa là, với Marx, chủ nghĩa Marx không phải là chủ nghĩa, không phải làý thức hệ, mà là một khoa học.

Kể từ đó, ý thức hệ trở thành một khái niệm chính trị như ngày nay, mất ý nghĩa ban đầu. Và nó mang nghĩa tiêu cực: Karl Popper cho rằng ý thức hệ là công cụ để quản lý xã hội, để bắt mọi người phải tuân lệnh và phục tùng. Cùng với Hannah Arendt, Karl Popper định nghĩa ý thức hệ là một hệ thống quan điểm khép kín, tự cho là độc quyền chân lý, không chấp nhận các quan điểm và niềm tin khác biệt.

Tuy nhiên, nếu hiểu ý thức hệ như Hannah Arendt và Karl Popper thì chủ nghĩa tự do và các chủ nghĩa mang tính mở, không chấp nhận độc quyền chân lý, sẽ không phải làý thức hệ nữa.

Ai cũng tự cho mình là khoa học

Karl Marx: Chủ nghĩa Marx là khoa học, không phải ý thức hệ.

Karl Popper: Chủ nghĩa tự do là khoa học, không phải ý thức hệ.

Tóm lại, ý thức hệ là gì? Sau đây là định nghĩa về nó theo quan điểm hiện đại:

Ý thức hệ là một hệ thống niềm tin dẫn dắt hành động chính trị. Cụ thể hơn nữa, ý thức hệ là một tập hợp các quan điểm, quan niệm có liên hệ qua lại, dẫn dắt hoặc tạo cảm hứng cho các hành động chính trị.

Nhà khoa học chính trị Austin Ranney đưa ra một ví dụ: Trong kinh tế học, có một quan điểm cực kỳ phổ biến và vững chắc, là mục đích duy nhất của mỗi cá nhân trên đời này chỉ là làm sao để thu lợi càng nhiều càng tốt. Và quan điểm đó là một trong một tập hợp các quan điểm có liên hệ qua lại với nhau một cách logic để tạo ra một học thuyết. Học thuyết ấy cho rằng cách tốt nhất để tổ chức hệ thống kinh tế là đặt hệ thống kinh tế trên nền tảng sở hữu tư nhân về phương tiện sản xuất, tư nhân hóa việc phân phối hàng hóa và dịch vụ. Tập hợp các quan điểm đó cấu thành nên hệ thống kinh tế vàý thức hệ có tên là chủ nghĩa tư bản.1

Sự khác nhau giữa một ý thức hệ và một quan điểm hay quan niệm là gì? Nhà khoa học chính trị Roy C. Macridis cho rằng có bốn tiêu chí sau đây để phân biệt chúng:

Tính tổng quát(comprehensiveness). Một ý thức hệ hoàn chỉnhphải bao gồm những quan điểm, quan niệm về các vấn đề lớn lao, chẳng hạn như vị thế của con người trong vũ trụ, quan hệ của con người với Chúa trời, lịch sử, những mục tiêu to lớn nhất của xã hội và chính quyền, bản chất của con người, và những cách tốt nhất để đạt được các mục tiêu xã hội và chính trị lớn nhất. Những quan điểm, quan niệm đó phải nhất quán với nhau một cách logic, và thường có một tổ chức lớn – ví dụ như đảng Cộng sản Liên Xô hay phong trào nữ quyền – trung thành với những quan điểm, quan niệm đó và cống hiến hết mình để thực hiện chúng.

Tính lan tỏa(pervasiveness).Tập hợp những quan điểm, quan niệm của ý thức hệ đó phải được biết đến không chỉ từ rất lâu mà còn phải hình thành niềm tin chính trị và hành động chính trị của rất nhiều người. Chẳng hạn, mọi người đã nói đến dân chủ, chế độ quý tộc, chế độ chuyên quyền suốt từ thế kỷ thứ 5 trước Công nguyên; những phong trào lớn, quy tụ hàng triệu người, đã tranh đấu cho các ý thức hệ đó suốt hơn 2000 năm qua.

Tính rộng khắp(extensiveness).Tập hợp những quan điểm,quan niệm của ý thức hệ đó phải được một số lượng lớn người chia sẻ và phải đóng vai trò quan trọng trong chính trị của một hoặc nhiều hơn một quốc gia.

Tính mạnh mẽ(intensiveness).Tập hợp những quan điểm,quan niệm của ý thức hệ đó phải thu hút được một sự dấn thân của
nhiều người theo đuổi nó, và phải gây ảnh hưởng đáng kể đến những niềm tin và hành động chính trị của họ.

Đối chiếu với những tiêu chuẩn như trên thì hẳn bạn đã thấy, để một ý tưởng trở thành một ý thức hệ chẳng phải chuyện dễ dàng gì. Người Việt hay “nâng tầm” nhiều thứ lên hàng đạo, chủ nghĩa, ví dụ nói với nhau về “đạo facebook”, “đạo thịt chó”, “chủ nghĩa độc thân”, v.v. nhưng tất nhiên đó là nói đùa với nhau thôi.

Bây giờ chúng ta sẽ bàn đến một số ý thức hệ, hay chủ nghĩa, phổ biến trong lịch sử loài người từ trước tới nay, theo nghĩa chúng được biết đến nhiều và được thực thi nhiều trên thế giới:

• Chủ nghĩa tự do
• Chủ nghĩa bảo tồn
• Chủ nghĩa xã hội và dân chủ xã hội
• Chủ nghĩa phát xít
• Chủ nghĩa vô chính phủ
• Chủ nghĩa môi trường
• Tôn giáo thuần túy
• Chủ nghĩa cộng đồng
• Chủ nghĩa nữ quyền
• Chủ nghĩa dân tộc